§12. ТАЪСИСЁБИИ ХИЛОФАТИ АРАБ

 

БАЪДИ ВАФОТИ МУҲАММАД. Муҳаммад моҳи Рабиеъу-л- аввал. яъне дар яке аз рӯзҳои 27 май - 25 июни соли 632 вафот кардааст, лекин рӯзи аниқи он муайян нест. Хабари вафоти Муҳаммадро шунида, шахсони бонуфузи Шаҳри Мадина барои сарвари Давлати Араб шудан талош карданд. Яке аз гурӯҳҳо ҳатто иброз дошт, ки тайёр аст дар бораи садоқат ба пайғамбари Оллоҳ Муҳаммад савганд ёд кунад.

Барои ҳокимият дар Мадина ду гурӯҳ рақобат мекард. Якеро "ансорҳо" ва дигареро "муҳоҷирҳо" меномиданд. Ансорҳо даъво карданд, ки ба онҳо барои соҳиб шудан ба сарварии давлат бо қурайшиҳо ҳукуқи баробар дода шавад. Ба фикри онҳо ба Давлати Араб бояд ду нафар - як нафарӣ аз ҷониби ансорҳо ва муҳоҷирҳо роҳбарӣ кунад. Вале дере нагузашта, дар дохили ансорҳо мухолифат пайдо шуд, ки он дар мубориза барои ҳокимият мавқеи муҳоҷирҳоро пурзӯр кард.Аз ин лаҳзаи мувофиқ истифода бурда, ҳамсафони наздики Муҳаммад (с) дар Мадина ҳокимиятро ба дасти худ гирифтанд.

Ҳамин тариқ, сардори ҷамоаи Мадина, ҳамсафи наздиктарин ва со диқи Муҳаммад пайғамбар Абӯбакр эълон карда шуд. Ӯ унвони "халифа"- ро гирифт, ки маънояш "ворис" ё худ "ҷонишин"-и Муҳаммад (с) мебошад.

Халифа Абӯбакр Шаҳри Мадина-ро пойтахти Хилофат эълон кард. Маҳз бо ҳамин сабаб ин давлатро Хилофати Мадина ном мебаранд. Гарчанде ба давлати марказиятноки Араб Муҳаммад (с) асос гузошта буд, вале дар шакли хилофат он соли 632, баъди вафоти пайғамбари Аллоҳ ва дар оғози халифагии Абӯбакр номгузорӣ шудааст.

 

-53-

 

ДАВРАҲОИ ХИЛОФАТИ АРАБ. Хилофати Араб ба чор давра тақсим мешавад. Давраи аввали он аз соли 632 то соли 656-ро дарбар мегирад. Дар ин давра хилофатро Абӯбакр. Умар ва Усмон идора кардаанд ва пойтахти он Шаҳри Мадина буд. Давраи дуюми он ба Солҳои ҳукмронии  Алӣ, яъне солҳои 656-661 рост омадааст. Ин вақт пойтахти Хилофат аз Макка ба Куфа кӯчонида мешавад. Давраи сеюми Хилофати Араб аз соли 661 то соли 750 давом карда, онро сулолаи халифаҳои Уммавиён идора мекард. Аз ин рӯ, онро Хилофати Уммавиён меноманд. Пойтахти ин хилофат Шаҳри Димишқи Сурия буд. Солҳои 750-1055 давраи чоруми Хилофати Араб аст. Дар ин давра дар хилофат сулолаи Халифаҳои Аббосиён ҳукмронӣ кардаанд. Аббосиён Шаҳри Бағдодро пойтахти давлати худ қарор доданд. Аз ин рӯ, Хилофати сулолаи Аббосиёнро Хилофати Бағдод ҳам меноманд.

ЛАШКАРКАШИҲОИ ХАЛИФАҲОИ АВВАЛИН. Абӯбакр халифаи аввалини Хилофати Мадина буд. Ӯ гарчанде ҷидду ҷаҳди зиёд ба харҷ дод, вале натавонист, ки ҳамаи қабилаҳои нимҷазираи Арабистонро ба давлати худ тобеъ кунад. Гузашта аз ин, ҳанӯз қабилаҳои  зиёди он дини исломро қабул накарда буданд. Вале бо вуҷуди ин Абӯбакр дар ин роҳ кӯшишу ғайрати худро сарф кард. Бар зидди пешвоённ саркаши қабилаҳои араб ва империяи Византия сахт мубориза бурд.

 

-54-

Кори оғозкардаи Абӯбакрро халифаи дуюми Мадина Умар ибни Ҳаттоб давом дод. Дар зарфи 10 соли ҳукмрониаш (634-644) ба ӯ муяссар гардид, ки тамоми нимҷазираи Арабистонро зери итоати худ дароварда, ба лашкаркашии берун аз хоки Арабистон шурӯъ кунад.

Умар бо сардории Холид дастаи калони қариб 800-нафараи сарбозони саворанизомро ба Димишқ фиристонд. Ин даста аввал Гутро ишғол карда, баъд Димишқро муҳосира намуд. Ин муҳосира қариб 6 моҳ давом карда, ба таслими Димишқ анҷом ёфт.

Баъди ишғоли Димишқ Холид ҳуҷуми худро ба қаламрави империяи Византня идома дод. Хатари калонро пай бурда, артиши Византия таҳти роҳбарии император Ираклий дар шимолии Сурия ба ҷанг омода гардид. Ҳайати лашкари Византия аз румихо, суриягиҳо, арманҳо ва халқҳои дигари империя иборат буда, қариб 200 ҳазор нафарро ташкил мекард. Шумораи сарбозони араб бошад, тахминан 24 ҳазор нафар буд.

Арабҳо лашкари Внзантияро бо фиреб ба дом афтонданд. Пас аз наздикшавии лашкарҳои Византия, арабҳо Димишқ ва шаҳру минтақаҳои дар ин ҷо ишғолкардаашонро тарк карда, ба самти дарёи Ярмуки, яке аз шохобҳои дарёи Урдун ақибнишинӣ карданд. Дар ҳамин ҷо 20 августи соли 636 задухӯрди ҳалкунандаи арабҳою византияшҳо доир гардид, ки дар он

-55-

 

византиягиҳо пурра торумор карда шуданд. Шикастхӯрдагон 70 ҳазор қасро талаф доданд. Арабҳои Сурия дар зери роҳбарии малик Ҷабал ибни Айҳам ба тарафи арабҳо гузаштанд. Баъди ин ғалаба арабҳо Димишқро аз нав ишғол карда. Сурияи Шимолиро низ ба даст дароварданд. Императори Византия Ираклий дар аснои тарк карданн Сурия хитоб намуд: "Алвидоъ, Сурия! Он чӣ хел мамлакати олиҷаноб аст барои душманони мо!"

Халифа Умар баъди ҷанги дусола шаҳри Байтулмуқаддас ва баъди ҷанги ҳафтсола Қайсария, ки онро аз номи Юлий Сезар - Сезария ҳам меномиданд. ишғол кард.

Муҳорибаҳои арабҳо дар Ироқ бо лашкарҳои Сосониёни Эрон ба амал омадаад. Ҳангоми ишғоли шаҳри Хира арабҳо аз лашкари Сосониён якчанд маротиба шикаст хӯрда, маҷбур шуданд, ки ақибнишинӣ кунанд. Сарбозони арабро филҳои ҷангии эрониён ба даҳшат оварданд. Арабҳоро дар ин ҷо эрониҳо шикаст доданд. Вале дар охирҳои соли 635 бар Сосониён пирӯз гаштанд.

Соли оянда арабҳо дар муҳорибаи Кадисия лашкари бузурги Сосониёнро торумор намуданд. Баъди ин ғалаба роҳи арабҳо ба сӯи пойтахти Сосониён - Тайсафун, ки онро аз сабаби зебоияш Мадоин ном мебурданд, кушода шуд. Сокинони он дарвозаҳои шаҳрро ба рӯи арабҳо боз кардаад. Қӯшуни Сосониён ба зарбаҳои ҳалокатбори арабҳо тоб наоварда, шикаст хӯрд. Шоҳи Сосониён Яздигурди III ва аҳди дарбораш аз шаҳр фирор карданд. Арабҳо бо мушкилиҳои зиёд қаламрави бузурги давлати Сосониён, аз он ҷумла Тахти Ҷамшедро ба даст дароварданд. Соли 651 Яздигурди III дар задухӯрди наздикии шаҳри Марв кушта шуд.

Баъди ишғоли Сурия дар тӯли 14 сол лашкари арабҳо барои ишғоли Қафқоз ҷанг карда, оқибат Арманистон ва як қисми Гурҷистонро то шаҳри Тифлис ба даст дароварданд.

Халифаҳои Мадина барои ишғоли Миср ҳанӯз ҳангоми ҷангҳои худ дар Сурия оғоз карда буданд. Ҳамлаи нахустин ба Миср бо сардории

 

-56-

 

Амир ибни ал-Аса соли 639 сурат гирифтааст.

Баъди муттаҳид шудани тамоми нимҷазираи Арабистон талаботи Хилофати Мадина ба маҳсулоти ғаллагӣ чандин маротиба афзуд. Амр ибни ал-Аса маҳз барои ҳамин ба Миср лашкар кашидааст. Соли 640 Амр шаҳри Полусийро ишғол карда, аз дарёи Нил гузашт. Баъди ба арабҳо аз Мадина расидани ёрӣ лашкари Амр ибни ал- Аса дар наздикии Шаҳри машҳури Гелиопол византиягиҳоро шикаст дод. Усқуфи маҳаллӣ Муқавкис бо Амр дар бораи таслими қалъаи Бобул қарордод имзо кард. Лашкари арабҳо истилои худро дар Африқо давом дода, шаҳри Искандарияро, ки дар соҳили ҷанубии баҳри Миёназамин воқеъ аст, ишғол кард ва ба Мисри Шимолӣ ва Либия зада даромад. Фармондеҳи Лашкари арабҳо Абдуллоҳ ибни Саид, ки ҳокими Миср буд, ба қаламрави Тунис ҳамла оварда, византиягиҳоро дар наздикии қалъаи Субайтла торумор кард.

Ҳамин тавр, арабҳо мулкҳои Византия ва Сосониёнро паси ҳам ишғол намуда, дар Осиё ва Африқо ҳудудҳои Хилофаги Мадинаро васеъ мекарданд.

Соли 644, баъди аз дасти ғуломи эронӣ кушта шудани Умар, ба тахти Хилофати Мадина Усмон ибни ал-Аффон менишинад. Ӯ ба яке аз духтарони Муҳаммад (с) хонадор шуда буд. Баъди вафоти Муҳаммад (с) пайғамбар Усмон духтари дигари ӯро низ ба занӣ гирифт. Барои ҳамин ҳам Усмонро шӯхиомез "ду карат домоди пайғамбари Аллоҳ" ё ки "соҳиби ду нур" меномиданд.