¤ Саҳифаи аслӣ

¤ Рӯйдодҳои муҳимтарини таърихи асрҳои миёна

 

 

-75-

 

Ба намозгузорӣ муллоимом роҳбарӣ мекунад. Ҳангоми иҷрои вазифаи худ ӯ аз дигар намозгузорон каме пештар меистад. Шахсони вазифаи муллоимомро иҷро мекардагӣ дар дини ислом ба мартабаи баланд соҳиб буда, ахлоқи поки исломию инсонӣ доранд. Оиҳо баъди намозгузорни ҷамоа одатан аз минбар оят мехонанд, аз шариату ахлоқи исломӣ вазъ мегӯянд ва ё амри маъруф мекунанд. Намозгузорӣ мазмун ва ғояҳои шариату ахлоқӣ исломиро ифода карда, яке аз аркони ин дин аст.

Мардуми мусулмон намозро имрӯз ҳам ҳамон тавр мегузоранд, ки пайғамбари Аллоҳ Муҳаммад (с) фармудааст.

ИЛМ. Дар вақташ византиягиҳо давомдиҳандагони маданияти юнониҳо буданд. Арабҳо низ бо ҳамин роҳ рафтанд. Олимони Хилофат асарҳои олимони Юнони кадимро ба забони арабӣ мегардонданд. Барои ин кор онҳо забони юнониро хуб аз худ карда буданд.

Тарҷумонҳои Хилофат асарҳои Арастуро пеш аз аврупоиҳо тарҷума карда, ба хонандагон пешкаш намудаанд. Аҷибаш он аст, ки тарҷумонҳои аврупоӣ асарҳои Арастуро на аз юнонӣ, балки аз забони арабӣ ба лотинӣ тарҷума кардаанд. Ин маънии онро дорад, ки арабҳо дар омӯзиши илми аврупоиҳо аз худи онҳо пеш гузашта буданд.

Баъд аз он ки дар Хилофат "Байт-ул-ҳикмат^н ("Хонаи Ҳикмат") таъсис ёфт, дар он ҷо асарҳои сершумор оид ба илмҳои гуногун ба забонн арабӣ боз ҳам бештар тарҷума ва дар Хилофат паҳн карда мешуданд, аз ҷумла, асарҳои муаллифони юнонӣ, ҳинду, эронӣ, суриягӣ, яхудӣ.

Расми 41. Китобхонаи масҷид. Минётурии асри XIII.

 

-76-

 

Дар Хилофати Араб, аз он ҷумла, дар Макка, Бағдод, Ҳирот, Димишқ, Бухоро, Самарқанд. Гуранч, Марв, Балх, Қурдоб ва иахрҳои дигар марказҳои калони илмӣ мавҷуд буданд. Дар ин Шаҳрҳо ва баъзе Шаҳрҳои дигари Хилофат олимони забардаст ба камол расидаанд. Яке аз Онҳо Абӯ Алӣ ибни Сино (980-1037) мебошад. Ӯ дар деҳаи Афшанаи наздикии Шаҳри Бухоро таваллуд шуда, насабаш тоҷик аст. Мо аз ин аҷдоди бузургу ҳамадони оламшумули миллати худ фахр мекунем.

Абӯ Алӣ ибни Сино аз овони кӯдакиаш меҳнатдӯст ва толибилм буд. Қуръонро бо тезӣ азёд кард. Баъд ба омӯхтани илмҳои гуногуни замони худ пардохт ва ҳанӯз ҳангоми ҷавонӣ табиби номдор шуд.

Боре барои табобати амири Бухоро Абӯалии ҷавонро даъват намуданд. Ӯ касалии амирро ташхис намуда, баъд ба табобати ӯ шурӯъ кард. Дере нагузашта, амир шифо ёфта, ба АбӯАлӣ пулу мол ҳадя кард. Вале ӯ ин тӯҳфахоро рад карда, гуфт, ки амир ба ӯ иҷозат бидиҳад, то ки аз китобхонаи машҳури Сомониён истифода барад. Ин барои Абӯ Алӣ мукофоти бузургтарин буд.

АбӯАлӣ ибни Сино тамоми илмҳои замони худро омӯхта, донишманди ҳамадон (энсиклопедист) шуд. Махсусан дар илми тиб ба ӯ ягон олим баробар шуда натавонист. Сино тамоми донишҳои тиббии замонҳои гузашта ва замони худро омӯхта, ба ин илм дигаргуниҳон бузург дохил кард. АбӯАлӣ ибни Сино донишманди бузург буд, ки аҳли илму фарҳанги он замон ӯро шайхурраис, яъне сарвари ҳамаи олимон мешумориданд. Ӯ дар бораи худ чунин мегӯяд:

Аз қаъри гили сияҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилопш гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи қайди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Асари машҳуртарини АбӯАлӣ ибни Сино "Ал-Қонун    фи-т-тиб" - "Қонун  и тиб" мебошад. Чи тавре ки худи аврупоиҳо эътироф

 

-77-

 

мекунанд, ин асар то асри XVII китоби болоимизии табибону олимони ин китъа будааст. Аз "Қонун  и тиб" табибони олам имрӯз ҳам фаровон истифода мебаранд.

Яке аз олимони бузурги дигари Хилофат, ки низ тоҷик буд, дар равнақи илми кимиё саҳми бузург гузоштааст, Ҷобир ибни Хайён мебошад. Ин олим дар шаҳри Тӯси Хуросон таваллуд шуда, ҳамчун олим дар ҳамон шаҳр ба воя расидааст. Ибни Хайёнро дар Ғарб Габер меномиданд. Хайён дар илмҳои зиёд асарҳо офаридааст, вале асарҳои оид ба кимиё офаридаи ӯ боиси таваҷҷӯҳи бузург аст.

Оид ба илмҳои гуногун даҳҳо олимони намоёни дигарро ҳам номбар кардан мумкин аст, ки кашфиётҳои бузург карда, дар хазинаи илми ҷаҳонӣ саҳифаҳои дурахшон навиштаанд. Дар байни онҳо Ибни Қутайба, Абӯбакр Ҷаъфари Наршахӣ, Абӯҷаъфари Табарӣ. Закариёи Розӣ. Ибни Рушд (Аверроэс), Абӯзайди Балхӣ. Насри Ҷайҳонӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Муҳаммад ал- Хоразмӣ, Абӯнасри Форобӣ ҳастанд, ки як қисми онҳо ниёгони халқи тоҷик мебошанд. Дар бораи баъзеашон дар мавзӯи "Маданняти давлати Сомониён" маълумот дода мешавад.

САНЪАТИ ХИЛОФАТ. Аз байни намудҳои гуногуни санъати араб меъморию тасвирӣ бештар рушду нумӯъ карда буданд. Меъморони Хилофат аз худ ёдгориҳои бинокории бузург боқӣ

гузоштаанд. Онҳо масҷидҳо, қасрҳо, мақбараҳо, ҳаммомҳо, қалъаҳо ва биноҳои дигари мӯҳташаму зебои ҷамъиятӣ сохтаанд. Аз ёдгориҳои аввалини меъморни Хилофати Араб масҷиде дар Байтулмуқаддас боқӣ мондааст, ки онро Масҷиди Умар меноманд. Ин масҷид дар замони ҳукмронии  Уммавиён соли 686 сохта шуда, ҳашткунҷаи дорои гумбази баланду мӯҳташам мебошад.

 

Шукӯҳи санъати меъморӣ ва тасвирии хилофат бештар дар бинохои масҷидҳою қасрҳо ва мадрасаҳо ифода ёфта буд. Ин қабил биноҳо аз нақшу нигор, тасвири гулу баргҳои растанӣ иборат буда, бо хати махсуси арабӣ оро дода мешуданд.
Ёдгориҳои санъати Хилофати Арабро дар тамоми музофотҳои он вохӯрдан мумкин буд. Мо онҳоро, махсусан дар шаҳрҳои Бухоро, Самарканд, Хева ва Қӯканд, ки дар Осиёи Марказӣ мебошанд, бештар дида метавонем. Ин иншоотҳои меъморӣ натанҳо зебою дилкаш ва ҷозибанок, балки мустаҳкам ҳам сохта шудаанд. Аз замони сохта шудани баъзеи онҳо зиёда аз 1000 сол гузашта бошад ҳам, то ҳол ҳусну тароват ва бузургии худро гум накардаанд. Чунин ёдгориҳои меъморию рассомиро шумо дар шаҳру ноҳияҳои гуногуни Тоҷикистони имрӯза ҳам дида метавонед. Як силсилаи он дар ноҳияи Ҳисор воқеъ буда, аз калъа, мақбара ва мадрасаҳо иборат аст. Онҳо гарчанде Баъди қариб 500 соли барҳам хӯрдани Хилофати Араб сохта шудаанд, вале ҳам шакл ва ҳам мазмуни меъмории Хилофати Арабро ифода намуда, имрӯз ҳам назаррабоянд.

АДАБИЁТ. Адабиёти Хилофат ҳам дастовардҳои беназнр дорад. Яке аз намунаҳои баландтарини он адабиёти форсу тоҷик мебошад. Дар бораи он дар мавзӯъҳои оянда маълумоти муфассалтар дода мешавад.

ЛУҒАТ

Фиқҳ - илм оид ба шариати ислом.

Фалсафа - илм дар бораи қонуниятҳои инкишофи табиат, ҷомеа ва тафаккур.

Мантиқ - илм дар бораи қонуну қоидаҳои суханронӣ.

Ҳандаса - илм дар бораи ченкунӣ.

Нуҷум - илм дар бораи ситораҳо, ё худ илми ситорашиносӣ.

Байт-ул-ҳикмат - муассисаи калони илмӣ, ки ба Академияи илмҳо монанд буд.

Зуҳал - номи яке аз ситораҳои силсилаи офтобӣ,

"Ал-қонун   фи-т-тиб" - "Қонуни тиб".

 САВОЛ ВА СУПОРИШҲО

1.    Мақоми забони арабиро дар Хилофат шарҳ диҳед.

2.    Чаро хоҳишмандони омӯхтани хати арабӣ дар Хилофати Араб бисёр буданд?

3.    Дар бораи мактабу мадрасаҳои Хилофат маълумот диҳед.

4.    Дар бораи намозгузории мусулмонҳо нақл кунед.

5.    Чаро тарҷумонҳои араб китобҳои муаллифони хориҷиро ба арабӣ тарҷума мекарданд?

6.    "Байт-ул-ҳикмат" чӣ ғуна муассиса буд?

7.    Ба далели он, ки аврупоиҳо асарҳои Арастуро аз забони арабӣ ба лотинӣ тарҷума мекарданд, чӣ хел баҳо медиҳед?

8.    Дар бораи рушду нумӯъи илми Хилофати Араб далелҳо биёред.

9.    Дар бораи муваффақиятҳои санъати меъморӣ ва тасвирт хилофат маълумот диҳед.

10.    Оё дар байни олимони забардасти Хилофати Араб тоҷикон ҳам буданд?

 

-79-