§56. ИМПЕРИЯҲОИ ҲИНДИЁН

 

ИМПЕРИЯҲОИ ТАУАН ГИНСУЙО ВА АСТЕКҲО. Давлати астекҳо аз замони қадим боз вуҷуд дошт. Вале ои дар афҳои миёна боз ҳам васеътар шуда, қаламрави  иёлотн имрӯзаи Идалто, Велакрус, Мехико, Гереро, Морелос, Пузбло, Оахака, Табаско ва Чяпасро дар бар мегирифт. Дар ғарб қаламравн астекҳо то иёлати Мичигани ИМА, дар чанубу шарқӣ то заминҳои майягиҳои Юкатан ва Гватемала паҳн гардида буд. Сарфи назар аз бузургиаш империяи астекҳо ҳокимияти пурзӯри марказонидашуда надошт. Аз ин рӯ, баъзе шаҳр-давлатҳои он мустақилияти худро нигоҳ доштанд.

Испаниҳои истилогар шаҳрҳои астекҳоро ободу зебо дарёфтанд. Шаҳри Теночтитлан, ки аз тарафи испаниҳо забт карда шуд, дорои қариб 500 ҳазор нафар аҳолӣ буд. Дар ин шаҳр биноҳои мӯҳташами сершумори ибодатхонаҳо, мактабҳо ва идораҳои давлатӣ мавҷуд буданд. Девори дарозиаш зиёда аз 400 метр маркази шаҳрро, ки ҷои муқаддас ҳисобида мешуд, иҳота мекард.

Баъди ишғоли испаниҳо дар ҷои харобаҳои Теночтитлаа шаҳри нави Мехико бунёд карда шуд, ки он пойтахти Мексикая шоҳигарии Испания гардид. Дар шаҳри Мехико маҳаллаҳои косибони гуногун мавҷуд буданд. Аз болои тамоми халқи шаҳр Тлақатлекуатл, яъне шоҳ ҳукмфармоӣ мекард. Аҳли дарбори ӯ аз амалдорони давлатӣ, лашкаркашон ва роҳбарони динӣ иборат буд. Онҳо дорои имтиёзҳои махсус буданд. Масалан, ба хазина андоз намепардохтанд.

Расми 194. Аҳромҳои Моҳтоб ва Офтоб дар Теотиуакан.

 

-236-

 

ИМПЕРИЯИ ИНКҲО. Дар бораи пайдоиши империяи Инкҳо ривоятҳо бисёранд. Мувофиқи яке аз онҳо Манко Капак ном шахс ва хоҳари ӯ хоҳиш ва иродаи падарашон - Офтоб - Интиро ба ҷо оварда, аз кӯли Титикака берун баромаданд, то ки ваҳшиёнро ба роҳи инсонӣ ворид карда, империяи бузурги Инкро бунёд созанд. Онҳо гӯё, ки аз падари худ гурзи калони тиллоии сеҳрноке мерос гирифта буданд. Дар рӯи он ҷои бунёди пойтахти ояндаи давлати Инкҳо нишон дода шуда буд.

Манко Капак ҷои бунёди пойтахтро танҳо тавассути ҳамин гурз ёфта метавонист. Ӯ гурзро дар чандин ҷо санҷид, вале мурод хосил нашуд. Ва ниҳоят он бо хости худо дар ҷое бо осонӣ ғӯтида рафт. Ин маънои онро дошт, ки Маҳз дар ҳамин ҷо, дар наздикии деҳаи Пакари-Тамбои воқеъ дар доманаи теппаи Уанакаури, бояд пойтахти империяи оянда бунёд карда шавад.

Ривояти дигар он аст, ки гӯё инкҳо аз чор ҷуфт бародарон ва хоҳарон пайдо шудаанд. Онҳо нимкаҳрамону нимхудо будаанд. Манко Капак ва Модар Окло дар байни ин чор ҷуфти аҷдодони инкҳо асосӣ буданд. Мувофиқи ривояти сеюм гӯё ки Манко Капак аз Эквадор будааст. Ӯ барои иҷрои хости Худованд ба роҳ баромада, ба Куско меояд, то ки империяи Инкҳоро таъсис дихад.

Чи тавре ки дидед, дар хар се ривоят ҳам қаҳрамони асосӣ Манко Капак аст. Ҳамин тариқ, империяи Инк бунёд шуд. Номи ин давлат аввал Тауантинсуйю буд.

Оғози салтанати сулолаи Манко Капак дар Тауантинсуию тахминан ба асри VI рост меояд. Баъди вафоти Манко Капак дар ин давлат паи ҳам 12 зурсти ӯ ҳукмронӣ кардааст.

 

-237-

 

Дар бораи чӣ тавр идора кардани зурети аввали Манко Капак, ки дар асрҳои ХIII-ХIV зиндагӣ ва ҳукмронӣ кардаанд, маълумоте нест. Таърих танҳо номҳои онҳоро медонад: Синси, Роки, Лоқе, Юпанки, Инки, Роки ва Яуара Уакака. Таърихи ҳақиқии империя аз Виракочи-Инки оғоз мешавад, ки дар ниман дуюми асри XV ҳукмронӣ кардааст. Сарчашмаҳо шаҳодат медиҳанд, ки ӯ барои аз таъқиби чанкoо наҷот ёфтан аз деҳаи Какиаи водии Шакишауана мегурезад. Ин воқеа ба он оварда расонд, ки писари ӯ - Киси Юпанки Пачакутек бар зидди аҷнабиёни истилогар бархоста, қаҳрамони муборизаи озодихоҳонаи инкҳо мегардад.

Тахмин меравад, ки империяи Инкoо кдриб 130 сол вуҷуд доштааст. Дар давраи салтанати До Виракочи Инкҳо дар вилояти начандон калон - дар атрофи Куско ҳукмронӣ мекар- дақд. Киси Юпанки, ки иттифоқчии шоҳнгарии Кол буд, бо роҳу воситаҳои гуногун, ҳатто ба иттифоқчиёни собиқи худ хиёнат карда, онҳоро ба худ тобеъ менамояд. Се насли ояндаи ӯ Империяи Инкро ба авҷи тараққиёт расонданд. Инҳо Пачакутек, писари ӯ Тупак Юпанки ва ҷиянаш Уайна Капак буданд. Дар замони ҳукмронии онҳо масоҳати империяи Инк 900 ҳазор километри мураббаъро ташкил карда, дар қад-қади соҳилҳои уқёнуси Ором ба масофаи 4800 км тӯл калгада буд.

Дар байни шоҳҳои империяи Инк Тупак Юпанки ва Уайне Капак машҳуранд. Таърихнигорон онҳоро ба Филиппи II, Искандари Мақдунӣ, Чингизхон ва Наполеон баробар медонанд. Тупак Юпанки ба тахти шоҳин Инк соҳиб шуда, дар зарфи камтар аз 20 сол ҳудудҳои империяро хеле васеъ кард. Вай

Расми 196. Ибодатгоҳ дар Чичен-Иса.

 

-238-

 

қаламрави ҳозираи Боливия, Аргентина, Чили, Эквадор ва соҳилҳои Перуро ба давлати худ муттаҳид намуд. Уайне Капак забткориҳои падари худро давом дода, ҳудудҳои империяи Инкро боз ҳам васеътар намуда, онро то ба Колумбия бурда расонд. Пеш аз марги худ ӯ империяро дар байни ҳамсар ва писаронаш тақсим кард. Мубориза дар байни онҳо фоҷиаро ба бор овард. Ҷанги дохилӣ оғоз ёфта, ба таназзули империяи Тауантинсуйю (Инк) сабаб шуд. Дар чунин ҳолат испаниҳо онро бо осонӣ ишғол намуданд. Бо ҳамин ин империя аз байн рафт.

ИМПЕРИЯҲОИ УАРӢ ВА ТИАУАНАКО. Империяи Тиауанако аввал Уари ном дошт. То охирҳои ҳазорсолаи I қаламрави он кулли Титикака ва минтақаи шарқтари водии Ла - Пасро дар бар мегирифт. Вале баъд шоҳҳои ин давлат ҳудудҳои зери итоати худро васеъ намуданд. Ба он заминҳои внлоятҳои Ла-Пас, Кочабаибару ва Птосии Боливияи кунунӣ дохил шуданд. Баъдтар Тиауанако дар тамоми ҷануби Перу ҳукмрон шуд, аз он ҷумла, Куско, соҳилҳои баҳрии то Калехонле Уайлас ва биёбони Атаками воқеъ дар Чилии имрӯзаро ишғол кард.

Номи Империяи Тиаунақо аз номи шаҳри ҳамномаш бармеояд. Он дар оғози асрҳои миёна дастовардҳои қадими Инкро нигоҳ дошта буд. Вале баъд рӯ ба таназзул ниҳод. Дар қаламрави  ин давлат марказҳои дигари ободу зебои дорои маданияти баланд бунёд ёфта буданд. Яке аз онҳо Уарии воқеъ дар водии дарёи Мантарои музофоти Уанта буд. Иншоотҳон бинокории ин шаҳр масоҳати бузургро ташкил мекард. Сарфи назар аз ин, Уари аз ҷиҳати сатҳи меъморӣ ва муҷассамасозӣ аз

Расми 197. Харобаҳои бузурги шаҳри Тулуми Юкапшн.

 

-239-

 

Тиауанако пасттар буд. Олимон Уариро шакли империи давлатдории Перуи қабл аз мустамликашавӣ номидаанд. Заминҳои ин империя аз Кахимарки ва Ламбаске то Куско ва Аракипро доман паҳн карда, пойтахташ шаҳри Уари буд.

Гуфтаҳои болоиро ҷамъбаст карда, ба хулоса меоем, ки дар байни солҳои 500 ва 900 дар ҷои империяи Инкҳо ду империя вуҷул дошт, ки марказҳои онҳо Уари ва Тиауанако буданд. Империяи аввал дар шимол тамоми соҳилҳо ва ноҳияҳои кӯҳӣ аз Чиками то Каҳамарки, дар ҷануб Оконӣ ва Сикуаниро дар бар мегирифт. Империяи дуюм дар заминҳои ҷануби водии Махас ва Арекип ва соҳилҳои шимолию навоҳии кӯҳии Чилии имрӯза воқеъ буда ҳукмрон буд. Деҳкадаҳои Пачекамак. Виста-Алегра ва Каҳамаркилии Уари ба шаҳрҳои калони ободу зебо табдил ёфтанд. Вале дар асри VIII ин империя рӯ ба таназзул ниҳода, пароканда мешавад. Империяи Тиаунако муддате то таъсвси империяи Инк арзи вуҷуд допгг.