§22. ДАВЛАТҲОИ ҚАРАХОНИЁН ВА ҒАЗНАВИЁН

 

Баъди барҳамхӯрии давлати Сомониён дар ҳудудҳои ин давлат давлатҳои Қарахониён ва Ғазнавиён таъсис ёфта, замоне арзи вуҷуд доштанд. Дар давраҳои гуногуни асрҳои Х1-ХШ қисматҳои алоҳидан қаламрави собиқ давлати Сомониён ба давлатҳои  Салҷуқиён ва Ғуриён низ дохил будаанд.

 

ДАВЛАТИ ҚАРАХОНИЁН

ТАЪСИСИ ДЛВЛАТИ КАРАХОНИЁН. Давлати Қарахониён дар охирҳои асри X дар Туркистони Шарқӣ ва Ҳафтрӯд таъсис ёфт, ки асосгузори он Абдулкарими Буғрохон аз сулолаи муғулнажоди туркзабони Қарахониён буд. Ин давлатро аслан ду қабилаи туркӣ - яғмоҳо ва чигилҳо ташкил карда буданд.

Туркҳои қарахонӣ аз соли 992 тохотози худро ба давлати Сомониён оғоз карда, худи ҳамон сол бе муқобилияти ҷиддии Сомониён ба Бухоро зада даромадаанд ва онро талаю тороҷ карда, боз ба ҷою макони худ баргаштанд.

Ин вақт Сомониён аллакай қудрати ҳимояи давлати худро надоштанд. Ба замми ин мушкилоти дигаре ба сари онҳо омад. Писари Сабуктегин Маҳмуд Хуросонро аз давлати Сомониён ҷудо карда, давлати Ғазнавиёнро таъсис намуд. Душманон чашмони Мансур ибни Нӯҳи Сомоннро кӯр карда, ба тахти подшоҳӣ бародари ӯ Абдумаликро шинонданд. Дар ҳамин лаҳзаи барои тақдири давлати Сомониён мушкил соли 999 лашкари Қарахониён дар зери роҳбарии Насри Илокхон ба шаҳри Бухоро зада даромад. Баъди задухӯрди начандон тӯлоние

 

-105-

 

 ба Илокхон муяссар шуд, ки шаҳри Бухороро ба даст дарорад. Ин воқеа 23 октябри соли 999 ба амал омад.

Бо гирифтани шаҳри Бухоро давлати Сомониён аз байн рафт.

СУЛОЛАИ ҚАРАХОНӢ. Баъди ба даст даровардани шаҳри Бухоро Қарахониён ҳокимияти  худро оҳиста-оҳиста дар ҳудудҳои Мовароуннаҳр васеъ кардан гирифтанд.

Дар идораи давлати Қарахониён ду сулола - "Арслонҳо", яъне "шерҳо" ва "Буғроҳо", яъне "шутурҳо" иштироқ мекарданд. Пешвои хонадони "шерҳо" Алӣ ва пешвои хонадони "шутурҳо" Ҳасан буд. Аз ин рӯ сулолаҳо мувофиқан "Алиён" ва "Ҳасанисн" ном доштанд.

Ракобати Алиён ва Ҳасаниён барои ҳокимият дар солҳои 40-уми асри XI ба хонадони Ҳасаниён ғолибият овард. Ба ӯ муяссар шуд, ки ҳудудҳои давлати Қароҳониёнро васеъ кунад. Вилоятҳои Хатлон, Чағониён, Вахш, Ҳафтрӯд, Шош, Чоч, Илок ва Фарғонаро забт кард.

БАРҲАМ ХӮРДАНИ ДАВЛАТИ ҚАРАХОНИЁН. Шоҳҳои Қарахониён дар асри XII давлати худро аз тохтутози давлати Қарахониёни берун аз ҳудудҳои давлати Қарахониён ташкилёфта базӯр ҳимоя мекарданд. Ин муқовимат зиёда аз ним аср давом карда, давлати Қарахониёнро заиф гардонд. Дар ғарбии давлати Қарахониён қабилаҳои салчуқӣ муттаҳид шуда, давлати худро ташкил мекарданд. Охирҳои асри XII дар ҳудудҳои давлати Қарахониён сулолаи Хоразмшоҳон низ сар бардошт. Ҳамин тариқ, қисми қаламрави  давлати Қарахониёнро аввал Салҷуқиён ишғол намуданд ва баъд дар қисми боқимондаи он давлати Хоразмшоҳон таъсис ёфт.

 

ДАВЛАТИ ҒАЗНАВИЁН

ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ ҒАЗНАВИЁН. Соли 963 баъди вафоти Алптетин сарбозони ӯ Сабуктегинро амири Ғазна таъин карданд. Бо вуҷуди ба амирони Сомониён итоат кардани Сабуктегин дар Хуросон ӯ қариб пурра мустақил буд. Барои васеъ кардани ҳудудҳои зери итоаташ аз Сомониён иҷозат ҳам намепурсид. Ин буд, ки вилоятҳои Хуросонро пан ҳам ба даст медаровард.

Сабуктегин дар яке аз ҷангҳои зидди ҳокимони саркаши Хуросону Балх ба амири сомонӣ - Нӯҳи II ёрӣ ҳам расонд. Нӯҳи II барои ин хизмат Хуросонро ба Маҳмуд ном писари

 

-106-

 

Сабуктегин тӯҳфа кард. Баъди вафоти Сабуктегин соли 997 ба тахти Ғазнавиён писари калонии ӯ - Маҳмуд (998-1030) менишинад. Аз оғози ҳукумронии  Султон Маҳмуд давлати Ғазнавиён пурра ташаккул ёфта, истиқлолият ба даст даровард.

ИКТИДОРИ ДАВЛАТИ ҒАЗНАВИЁН. Султон Маҳмуд дар муддати кӯтоҳ қариб тамоми Хуросонро забт кард. Дар ин кор дар байни Султон Маҳмуд ва халифаи Бағдод якдигар фаҳмӣ ҳукмрон буд. Ҳамин тавр, давлати Сомониёнро аз шимол Қарахониён ва аз ҷануб Ғазнавиён забт карданд. Дарёи Панҷ сарҳади ин ду давлат шуд.

Дар 32 соли салтанати Султон Маҳмуд давлати Ғазнавнён давраи тараққиёти худро аз сар мегузаронид. Ӯ дар Хуросон мавқеи худро мустаҳкам карда, лашкаркашиҳои сершуморро анҷом дод, ки онҳо ба давлати Ғазнавиён ғанимати бузург оварданд. Маҳмуд танҳо ба Ҳиндустон 17 маротиба лашкар кашидааст.

Лашкаркашиҳои ӯ ба ин мамлакаг дар зери шиори пешинҳодкардаи халифа - "ғазавот" сурат мегирифтанд. Барои Ҳамин натнҷаи дилхоҳ медодаад.

 Султон Маҳмуд аввал қисми ғарбии Афғонистон ва баъд Хоразмро забт намуд. Дар соли 1019 аз як лашкаркашии бомуваффақият ба Ҳиндустон 57 ҳазор ғулом ва 350 фил сарвати ғораткардаро ба Ғазна овард. Соли 1024 ба Мовароуннаҳр зада даромада, Чағониён. Қабодиён ва Хатлонро ҳам забт намуд. Баъди нн Исфаҳон, Рай ва вилоятҳои дигари имрӯзаи Эронро ба даст даровард.

Аз қаламрави бузурги ишғолшуда андозҳои ҷамъкарда ба хазинаи Ғазнави ён ворид мешуд. Султон Маҳмуд тамоми халқи қаламрави давлаташро ба ду тақсим кард: ҷанговарон ва халқи авом. Ба ҷанговарон дар ҳар чор моҳ як маротиба маош медод. Мардуми авом барои таъмини лашкар ва маоши мансабдорон, ки дар марказу маҳалҳо дар идораи давлатӣ кор мекарданд, андоз мепардохтанд.

 

-107-

 

Расми 68. Оромгоҳи Султон Маҳмуд дар Ғазна. Асри XI.