§19. ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН

СУЛОЛАИ СОМОНИЁН.  Ин сулола чун сулолаҳои дигари тоҷикии Бармакиён, Тоҳириён ва Саффориён таърихи дуру дароз дорад. Сарчашмаҳои таърихӣ шаҷараи Сомониёнро то ба замони мо расонидаанд.

Дуруст аст, ки Сомонхудотро асосгузори сулолаи Сомониён ном мебаранд. Ӯ дар нимаи аввали асри VIII умр ба сар бурда, аслан тоҷик мебошад. Вале ин сулола ачдодони пеш аз Сомонхудоти худро ҳам дар хотир дорад. Он аз Баҳроми Чӯбина оғоз ёфта, баъд авлодони ӯ Тамусоб, Нуш ва Хомито, ки падари Сомонхудот буд, ҳаёт ба сар бурдаанд. Маҳз дар замони зиндагии Сомонхудот ва писару набераҳои Асад сулолаи Сомониён номдор шудааст.

 ИҚТИБОСҲО АЗ "ТАЪРИХИ ТАБАРӢ"

"Дар насаби Сомонхудот гуфтаанд, ки ӯ аз авлоди Баҳроми Чӯбина аст. Ва ибтидои давлати он ҷамоъат дар замони хилофати Маъмун воқеъ шуд..."

"Чун Асад ибни Абдулло ал-Қасрӣ амири Хуросон шуд ва ба Хуросон омад ва ҳамон ҷо буд, то аз дунё бирафт, дар соли саду бист (738). Ва овардаанд, ки марде накӯкор буд ва чавонмард ва дили ӯ бад-он ҷониб нигарон, ки хонадонҳои бузурги қадимро тимор кардӣ ва мардумони асилро некӯ доштӣ, ҳам аз араб ва ҳам

-89-

аз аҷам. Ва чун Сомонхудот, ки зидди эшон буд, аз Балх бигрехт ва ба наздики вай омад ба Марв, вайро икроме кард ва ҳикоят кард ва душманони ӯро каҳр кард ва Балхро боз ба вай дод. Сомонхудот ба дасти вай имон овард".

Табарӣ дар бораи сабабҳои Сомонхудот ном гирифтани ин шахсро дар китоби худ чунин овардааст:

"Ва ӯро Сомонхудот бад-он сабаб хонанд, ки деҳа бино кардааст ва онро Сомон ном кардааст, ӯро ба он ном хондаанд. Чунон ки амири Бухороро Бухорхудот (хонанд)".

Сомонхудот ба хотири дӯстии самимона ба Асад ибни Абдуллоҳи Қасрии ноиби халифа дар Хуросон писари худро Асад ном гузошт. Асад низ ба халифа ва ноиби ӯ дар Хуросон содиқ буд. Дар оғози асри IX Асади Сомонӣ аз ҷониби халифа Ҳорунаррашид бар зидди Рофеъ ибни Лайс ҷанг карда, тахту тоҷи халифаро аз вожгуншавӣ наҷот дод. Баъди ин хонадони Аббосиён бо Асади Сомонхудот дӯсти қарин шуд. Вақте ки Маъмун ба тахти хилофат нишаст, ба ноиби худ дар Хуросон - Ғуссан ибни Аббод фармуд, ки вилоятҳои Мовароуннаҳр ва як қисми Хуросонро ба писарони Асад тақсим карда диҳад. Ҳамин тариқ, Нӯҳ ҳокими Самарқанд, Аҳмад ҳокими Фарғона, Яҳё ҳокими Чочу Истаравшан ва Илёс ҳокими Ҳирот таъин гардиданд.

Писарони Асад ибни Сомонхудот дар вилоятҳои номбурда дар замонн салтанати Тоҳнриён ҳам ҳукмронӣ карда, ба ҷои Ғуссан акнун ба Тоҳириён тобеъ буданд.

ТАЪСИСИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН. Тоҳириён идораи Самарқандро баъд аз вафоти Нӯҳ ба Аҳмад супориданд. Ахмад 9 писар дошт – Наср, Яъқуб, Ҳомид, Исмоил, Асад, Иброҳим, Исҳоқ, Яҳё ва Мансур. Баъд аз вафоти Аҳмад халифа Насрро ҳамчун сарвари хонадони Сомониён шинохта, ба ӯ ҳукмронии вилоятҳои Самарқанду Фарғонаро супурд.

-90-

Баъди соли 873 дар Хуросон ба сари ҳокимият омадани Саффориён халифа бо сабабҳои аллакай ба шумо маълум 25 июни соли 874 ҳокимияти  тамоми Моваро уннаҳрро ба ихтиёри Насри Сомонӣ вогузошт. Пеш аз ин дар Бухоро воқеае ба вуқӯъ пайваст. ки он барои ин қарордоди халифа сабаб шуд. Вақте ки Хуросон ба дасти Саффориён гузашт, дар Бухоро беҳокимиятӣ ва бенизомӣ ба миён омад. Ба замми ин, гурӯҳи калони мусаллаҳе аз Хоразм ба Бухоро ҳамла оварда, онро талаю тороҷ кард. Бухороиён Насрро ба ёрӣ даъват карданд. Ба ӯ муяссар шуд, ки ба хоразмиён шикаст дода, дар Бухоро тартибу низоми қатъӣ ҷорӣ намояд.

Писари Аҳмад Исмоил ин вақт волии Бухоро буд. Ӯ рӯз то рӯз пурқувваттар мешуд. Вақте фаро расид, ки Исмоил дигар ба хазинаи бародари худ - Наср хироҷ намедодагӣ шуд. Маҳз бо ҳамин сабаб солҳои 885-888 дар байни бародарон якчанд маротиба бархӯрдҳои мусаллаҳона ба амал омада, оқибат онҳо ба сулҳу дӯстӣ ва бародарии байниҳамдигарӣ муваффақ шуданд.

Расми 52. Девори кӯҳнаи Бухоро.

-91-