§41. ДАВЛАТИ ТЕМУРИЁН

ТАЛОШИ ТЕМУРИЁН БАРОИ ҲОКИМИЯТ. Темур дар зарфи 35 соли ҳукмронияш давлатҳои зиёдро забт карда, империяи бузургеро ташкил дод. Баъд аз вафоти ӯ авлодаш дар тӯли якчанд сол барои ҳокимият дар байни худ мухолифат карданд. Темур ҳанӯз дар вақти зинда буданаш давлаташро дар байни писаронаш - Ҷаҳонгир, Умаршайх, Мироншоҳ ва Шоҳрух ва набераҳояш Муҳаммадсултон, Пирмуҳаммад, Иброҳим ва Улуғбек тақсим карда буд.

Баъди вафоти Темур мӯҳлати зиёде нагузашта буд, ки аксарияти Темуриён худро мустақил эълон карданд. Писари Мироншоҳ ва набераи Темур ҳокими Тошкант, Халилсултон бо тезӣ лашкар ғун карда, ба тарафи шаҳри Самарқанд раҳсипор шуд. Писари Ҷаҳонгир ва набераи Темур Пирмуҳаммад, ки ӯро Темур ҷонишини худ эълон карда буд, низ азми забти Самарқандро кард. Лекин Пирмуҳаммад пештар омада, пойтахти давлати Темуриён - шаҳри Самаркандро соҳиб шуд. Пирмуҳаммад аз тарафи шахси номаълум баъди чанде ба қатл расид.

Ба мубориза барои ҳокимият дар давлати Темуриён натанҳо аъзоёни ин сулола, балки намояндагони сулолаҳое, ки Темур аз ҳокимият маҳрум карда буд, илова шуданд. Барои ҳамин Темуриҳо маҷбур буданд, ки хдм ба муқобили онҳо ва ҳам ба муқобили ҳамдигар мубориза баранд. Дар Ғарб ва Шимолу Ғарби Эрон намояндагони сулолаи Туркманни Қарақуюнлу, дар Туркистон бошад, амир Худодод ва шайх Нуриддин исён бардошта, ҳақу ҳуқуки худро талаб мекарданд. Вақте ки дар соҳилҳои дарёи Аму дар байни лашкарҳои писарамакҳо Халилсултон ва Пирмуҳаммад ҷанг мерафт, Худодод дастаҳои аскари муғулҳо ва калмиқҳоро якҷоя намуда, ба Мовароуннаҳр ҳамла кард. Ба ӯ муяссар шуд, ки Самарқандро ба даст дароварда, Халилсултонро асир гирад.
 

-177-

БА ҲОКИМИЯТ СОҲИБ ШУДАНИ ШОҲРУХ. Баъди кушта шудаии Пирмуҳаммад вазъияти сулолаи Темуриён боз ҳам мураккабтар шуд. Ҳанӯз дар вақти дар қайди ҳаёт будани Темур писари хурдии ӯ - Шоҳрух ҳокими Ҳирот буд. У дар ин ҷо тамоми нишонаҳои давлатдориро дошт. Аз он ҷумла, дар ихтиёри ӯ лашкари калон ҳам буд. Баъд аз вафоти Темур Шоҳрух ба низоъҳои сулолавие, ки дар шаҳри Самарқанд сар зада буданд, кордор нашуд, гарчанде ки вориси расмии тоҷу тахти Темур буд. Инак баъди қариб 4 соли хомӯшӣ Шоҳрух дар бораи худ дарак дода, лашкар чамъ намуд ва бар зидди Худодод лашкар кашида, ӯро торумор кард. Ӯро тавассути қотиле ба қатл расонид ва Халилсултонро аз асорат озод кард. Шоҳрух Халилсултонро аз ҳуқуқи ворисии тахту тоҷи Темур маҳрум сохта, ҳокими Рай таъйин кард. Идораи Самарқанд ва умуман Мовароуннаҳрро Шоҳрух ба писари 15-солаи худ - Улуғбек супорида, роҳи Эронро пеш гирифт. Ӯ фарзандони Ҷаҳонгир, Умаршайх ва Мироншоҳро аз ҳокимият дур карда, Иброҳимсултон ном писарашро ҳокими Шероз ва писари дигари худ - Суюрғотмишро ҳокими Кобул, Ғазна ва Қандаҳор таъин кард.

Қабилаҳои Қаро-қуюнлу замини худро, ки Темур забт карда буд, аз нав соҳиб шуда, ҳудудҳои онро васеътар карданд. Шоҳрух се маротиба бар зидди Қароқуюнлу лашкар кашидааст, вале ба муваффақияти калон ноил нашуда, бо ӯ сулҳ баст ва идораи Озарбойҷонро ба Ҷаҳонгир ном яке аз намояндагони ин сулола супорид.

Расми 138. Сарбозони аҳди Темуриён.

Асри XV. Мусаввараи Беҳзод.

-178-

Дар замони ҳукмронии Шоҳрух, ки ин соли 1406 оғоз ёфтааст, гарчанде давлати Темуриён заминҳои зиёди худро аз даст дода бошанд ҳам, ҳанӯз иқтидорашро пурра аз даст надода буд. Сарзамини Темуриён, ки дар ихтиёри Шоҳрух буд, дар амал ба ду давлат тақсим шуд - Мовароуннаҳр (марказаш шаҳри Самарқанд) ва Хуросон (марказаш шаҳри Ҳирот). Дар Мовароуннаҳр Улуғбек ва дар Хуросон бошад, худи Шоҳрух ҳукмронӣ мекард.

ОСИЁИ МАРКАЗӢ ДАР ЗЕРИ ҲОКИМИЯТИ УЛУҒБЕК. Гарчанде Улуғбеки навҷавон ҳукмрони Самарқанд бошад ҳам, дар амал ҳокимият дар дасти мураббии ӯ, ҳамсафи Темур Шоҳмалик буд. Баъди ба тахти Самарқанд нишастани Улуғбек яке аз сипаҳсолорони Темур ба Самарқанд лашкар кашид. Улуғбек маҷбур шуд, ки фирор кунад. Шоҳрух аз нн хабар воқиф шуда, бо лашкари сершумор ба Самарқанд омад ва исёнгаронро торумор карда, ҳокимияти Улуғбекро аз нав барқарор намуд. Вале бо ин вазъияти Улуғбек хуб нашуд. Аз ин рӯ, Улуғбек аз падараш талаб кард, ки ӯро аз пуштибонии Шоҳмалик озод кунад. Ҳамин тариқ, Шоҳрух Улуғбекро, ки ин вақт 17-сола буд, ҳукмрони мустақили Мовароуннаҳр таъин намуд.

Сарфи назар аз он, ки Улуғбек ҳокими Мовароуннаҳр ҳисоб мешуд, ҳокимияти олӣ дар ин ҷо ҳам дар дасти Шоҳрух буд.

Улуғбек дар Мовароуннаҳр ҳукмронӣ карда, қариб ҳар сол баҳри зиёрати падараш ба Ҳирот мерафт. Ба Улуғбек лозим меомад, ки гоҳ бар зидди ҳокимони саркаши маҳаллӣ ва гоҳ бар зидди таҷовузкорони муғулӣ мубориза барад. Ӯ дар ин мубориза на ҳама вақт ғолиб мебаромад. Боре ӯзбекони бодиянишин лашкари Улуғбекро торумор карда, шаҳру деҳоти Мовароуннаҳрро горат карданд. Шоҳрух аз ин бохабар шуда, бо лашкари пурзӯр бо тезӣ ба он ҷо омада, ба писараш ёрӣ расонд. Ҳокимияти ӯро аз нав барқарор карда, гунаҳгорони шикастхӯриро бо калтак ҷазо дод. Улуғбекро аз хокимият дур карда, баъд аз гуноҳаш гузашта, хокимиятро дар Мовароуннаҳр аз нав ба ӯ баргардонд. Баъд аз ин Улуғбек фаҳмид, ки қобилияти лашкаркашӣ надорад, минбаъд ба лашкар сарварӣ намекард.